Άντυ Κουκλάδα - Το Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων του Άη Στράτη, διαφυλάσσει μια μακρά περίοδο ατομικής και συλλογικής ιστορικής μνήμης αλλά και πολιτιστικής κληρονομιάς. Βρίσκεται σε ένα νεοκλασικό κτίριο, στην οδό Αγίων Ασωμάτων 31 στο Θησείο. Είναι το πρώτο μουσείο στην Ελλάδα για την εξορία. Ο επισκέπτης συναντά προσωπικά αντικείμενα των εξόριστων που μαρτυρούν τις τραυματικές τους εμπειρίες, πριν πολλοί από αυτούς οδηγηθούν για εκτέλεση στο απόσπασμα. Η ιστορία του νησιού, που χρονολογείται ως τόπος εξορίας από το 1926, ξεδιπλώνεται για να διηγηθεί τις ιστορίες των βασανισμένων.

Εξερευνώντας το Μουσείο του Άη Στράτη

Ένα ηλιόλουστο πρωινό του Δεκέμβρη, βρέθηκα στην ταράτσα του Μουσείου Ισλαμικής Τέχνης στην οδό Ασωμάτων. Κλείνοντας την εφημερίδα, μπροστά μου απλώθηκε η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων και ένα τεράστιο διώροφο νεοκλασικό κτίριο. Πρόκειται για το Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων του Άη Στράτη, που κουβαλά μισό αιώνα εξορίας και βασανιστηρίων. Αφού έφυγα από το Ισλαμικό μουσείο, κοντοστάθηκα έξω από την επιβλητική πόρτα της αυλής του Μουσείου του Άη Στράτη.

Ανεβαίνοντας τις μεγάλες ξύλινες σκάλες, μια κλασική μελωδία του Πράισνερ ηχούσε από τον πρώτο όροφο. Την ακολούθησα και έφτασα στο μέρος όπου βρισκόταν ο Χαρίλαος Σισμάνης. Είναι η ψυχή του Μουσείου. Παιδί εξόριστης ζωγράφου. Όπως μου είπε ο ίδιος, ήταν από τους πρωτεργάτες που συνέβαλαν στη δημιουργία του Μουσείου Πολιτικών Εξόριστων του Άη Στράτη. Τα έργα που είχε από τη μητέρα του, σε συνδυασμό με εκείνα που είχαν οι υπόλοιποι συγγενείς των εξόριστων - πίνακες, χαρακτικά και καθημερινά αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν- συνέθεσαν μια εξαιρετική και πρωτότυπη συλλογή που στολίζει σήμερα τον χώρο του Μουσείου.

Καθίσαμε στην μεγάλη Κεντρική Αίθουσα Τέχνης, ακριβώς δίπλα από τις καλλιτεχνικές δημιουργίες της μητέρας του Χαρίλαου, Κατερίνας Σισμάνη αλλά και του Γιάννη Ρίτσου. Όπως μου αφηγήθηκε, η μητέρα του, υπήρξε κορυφαία ζωγράφος της εξορίας και της αριστεράς της περιόδου του Εμφυλίου και μετέπειτα. Η Κατερίνα - Χαριάτη Σισμάνη, φυλακίσθηκε από τις εμφυλιακές κυβερνήσεις της δεξιάς και του κέντρου και εκτοπίσθηκε την περίοδο 1947-1952 στην Μακρόνησο, στο Τρίκερι, στη Χίο και στην Ικαρία.

Τότε, εκεί που καθόμασταν, μου έδειξε δύο αυτοπροσωπογραφίες από εκείνες που έφτιαξε η μητέρα του στην εξορία. «Η πρώτη αποτυπώνει την πραγματική της μορφή, ενώ η δεύτερη αποτυπώνει το πως έβλεπε τον εαυτό της τον καιρό που ήταν εκτοπισμένη», αφηγήθηκε ο Χαρίλαος, εμφανώς συγκινημένος. Πρόκειται για μια γυναικεία μορφή, όπου κυριαρχούν τα γηρατειά και ο θυμός. Πράγματι, η καλλιτεχνική έκφραση, ήταν «ανάσα ψυχής» για τους εκτοπισμένους που προσπαθούσαν να διαχειριστούν τον ακίνητο χρόνο στις δύσκολες στιγμές της ιστορίας μας.

«Στο μουσείο, προσπαθούμε να συνδυάσουμε την τέχνη με την ιστορία, για να καταφέρουμε να αποτυπώσουμε με ακρίβεια, μέσα από τα έργα τέχνης, τον πόνο και την σκληρή καθημερινότητα των εξόριστων», επεσήμανε ο Χαρίλαος. «Η ζωή των εκτοπισμένων, ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που ποτέ ξανά δεν αντίκρισαν τις οικογένειές τους, ενώ υπήρχαν άνθρωποι που τρελάθηκαν, που έχασαν τον ίδιο του τον εαυτό, λόγω των τραυματικών εμπειριών που έζησαν.Υπήρξαν εξόριστοι που παρέμειναν στον Άη Στράτη έως και 27 χρόνια».

Στην ξενάγηση, ο Χαρίλαος μίλησε για μία πολύ ιδιαίτερη συλλογή κεντημάτων των κρατούμενων γυναικών στις φυλακές Αβέρωφ, η οποία παραδόθηκε στο μουσείο από τα χέρια της ανιψιάς μιας νοσοκόμας που δούλευε εκεί την περίοδο 1946-1957. Κάποια από τα κεντήματα πωλήθηκαν. Όσα περίσσεψαν εκτίθενται στο Μουσείο Εξορίστων του Άη Στράτη.

Καθώς κοιτούσα τα εκθέματα, μου τράβηξε την προσοχή ένα αποχαιρετιστήριο μήνυμα του εκτελεσμένου από τους Γερμανούς, Δημήτρη Κοντάκη. Ήταν 1η Μάη του 1944. Χαράματα τους μετέφερε το φορτηγό στην Καισαριανή για εκτέλεση. Έσκισε ένα κομμάτι από το πουκάμισό του, πάνω στο οποίο έγραψε τα τελευταία του λόγια προς την οικογένειά του και το πέταξε έξω από το φορτηγό. Το κουρέλι – μήνυμα, βρίσκεται σήμερα στο μουσείο.

Πιο δίπλα, παρατηρώ ένα χειροποίητο σκάκι, τα πιόνια του οποίου είναι κατασκευασμένα από ψωμί. Αυτή ήταν η πρώτη ύλη που χρησιμοποιούσαν οι εξόριστοι, για να μετατρέπουν την πλήξη και την απραξία τους σε δημιουργία. Ήταν ένα αριστούργημα της Έλλης Σβώρου, που ήταν κρατούμενη των φυλακών Αβέρωφ και εκτελέστηκε τον Ιούνιο του 1949. Στο ίδιο σημείο, βρισκόταν και το βαλιτσάκι του Ιάκωβου Ποταμιανού, ενός στρατιώτη στη Μακρόνησο, που καταδικάστηκε σε θάνατο το 1948 στο Γουδί.

Στο βαλιτσάκι υπήρχαν επίσης δύο στρατιωτικές φανέλες, το πορτοφόλι του, μια φωτογραφία δική του, η εφημερίδα στην οποία αναγράφεται η εκτέλεσή του, καθώς και μια αποχαιρετιστήρια επιστολή προς τους γονείς του. «Το πουκάμισο μέσα στη βαλίτσα, διατηρείται μέχρι σήμερα με τα αίματα και τα σκισίματα από τα βασανιστήρια της Μακρονήσου», ανέφερε ο Χαρίλαος. Τότε στέρεψαν όλα τα λόγια... Γιατί το κόκκινο είναι αίμα... «Στην παραλία του λιμανιού του Πειραιά, (...) αλυσσοδεμένοι δυο-δυο, εργάτες, επαγγελματίες και διανοούμενοι προχωρούν περήφανοι. Κρατάν ψηλά το κεφάλι. Τους συνοδεύει ένοπλο απόσπασμα χωροφυλακής...», είχε πει ο Δημήτρης Γληνός, πρώτες στιγμές εξορίας στον Αη Στράτη.

Ένα όραμα που έγινε πραγματικότητα. Το Μουσείο Πολιτικών Εξόριστων του Άη Στράτη, είναι το μέρος όπου διαφυλάσσεται μια μακρά περίοδος της νεότερης πολιτικής ιστορίας, με διώξεις, μαρτυρίες και καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ξεκίνησε το 1988, ως σωματείο πολιτικών εξόριστων, ενώ το 2003 το Υπουργείο Πολιτισμού παραχώρησε το κτίριο που στεγάζεται σήμερα. Είναι το πρώτο δομημένο μουσείο για την εξορία, που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα, με σκοπό να συμβάλλει στην διάσωση της ιστορικής μνήμης και κληρονομιάς ως ένα όραμα κάποιων εξόριστων του Άη Στράτη, αλλά και ως παρακαταθήκη για τις μελλοντικές γενιές που επιθυμούν να μάθουν την ιστορία του τόπου τους.

Στο μουσείο υπάρχουν ποικίλες συλλογές, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό, αρχειακά τεκμήρια και αντικείμενα υλικού πολιτισμού του καθημερινού βίου και της καλλιτεχνικής έκφρασης των εξόριστων και των φυλακισμένων του Άη Στράτη. Το μουσειακό υλικό εκτίθεται σε θεματικές ενότητες. Αυτές αφορούν κυρίως την διάρθρωση των στρατοπέδων, τον διαρκή αγώνα των κρατούμενων για επιβίωση, τις πολιτιστικές τους δραστηριότητες, τις καλλιτεχνικές δημιουργίες αλλά και την συγκρότηση της μορφωτικής και πολιτικής τους δουλειάς μέσα στους τόπους εξορίας.

Όλα τα έργα τέχνης - σκίτσα, σχέδια, χαρακτικά, πυρογραφίες, ελαιογραφίες, συνθέσεις, γλυπτά, χειροτεχνήματα, ζωγραφισμένες κάρτες- αποτελούν στοιχεία των δραστηριοτήτων που ανέπτυσσαν οι κρατούμενοι, προκειμένου να αξιοποιήσουν δημιουργικά τον χρόνο τους. Σε αυτά τα έργα, περιλαμβάνονται μουσικές δημιουργίες των Ν. Μαργάρη και Κ. Τριαντάφυλλου καθώς και εικαστικές δημιουργίες των Χρ. Δαγκλή, Τ. Τζανετέα, Γ. Φαρσακίδη, Γ. Ρίτσου, Κατ. Χαριάτη – Σισμάνη, Β. Κατράκη, Κ. Τσακίρη, Χρ. Καγκαρά, Θαν. Κωνσταντινίδη, Α. Τάσσου κ.ά.

Επιπλέον, υπάρχουν αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν στον καθημερινό τους βίο και αντικείμενα που κατασκευάστηκαν από τους ίδιους, ενώ λειτουργεί και μία βιβλιοθήκη για την ενημέρωση των ερευνητών και του κοινού. Τα τελευταία 10 χρόνια, υπάρχει τεράστιο ενδιαφέρον από Αγγλοσάξωνες και Αμερικάνους, οι οποίοι πραγματοποιούν διατριβές, διδακτορικά αλλά και μελέτες πάνω στο μουσειακό υλικό.

Το Μουσείο πραγματοποιεί πολύ σημαντικές πρωτοβουλίες για την ανάδειξη και την προβολή του έργου των εξόριστων. Συγκεκριμένα από το 2005 μέχρι και σήμερα, διοργανώνει ετήσιες επισκέψεις στο νησί του Άη Στράτη, αλλά και πλήθος πολιτιστικών εκδηλώσεων στις οποίες περιλαμβάνονται θεατρικές παραστάσεις, μουσικές εκδηλώσεις και ομιλίες.

Περιήγηση στο παρελθόν: Ένα μικρό νησί, μία μεγάλη ιστορία

Ο Άη Στράτης είναι ένα νησί του βορειοανατολικού Αιγαίου, κοντά στη Λήμνο. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, χρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας για τους αριστερούς. Η αρχή έγινε το 1926 από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος εφάρμοσε νόμο «Περί ιδιωνύμου αδικήματος» που στόχευε στην ποινικοποίηση των «ανατρεπτικών» ιδεών και ιδιαίτερα στη δίωξη κομμουνιστών, αναρχικών αλλά και στην καταστολή των συνδικαλιστικών κινητοποιήσεων.

Έκτοτε, το νησί χρησιμοποιήθηκε και από τις υπόλοιπες κυβερνήσεις για τον ίδιο σκοπό, με το φαινόμενο να κορυφώνεται στην περίοδο της δικτατορίας του Ιωάννη Μεταξά (1936-1941). Τότε, εκτοπίστηκαν εκατοντάδες αντίπαλοι του καθεστώτος, μεταξύ των οποίων αριστεροί, αντιφασίστες καθώς και δημοκρατικοί πολίτες.

Τον Απρίλη του 1941, λίγο πριν οι Γερμανοί καταλάβουν το νησί, ενώ γίνονταν διαπραγματεύσεις μεταξύ των εξόριστων και του σταθμάρχη διοικητή της φρουράς για την απελευθέρωσή τους, ο σταθμάρχης, φοβούμενος μήπως αποδράσουν, έδωσε εντολή στους χωροφύλακες να τους πυροβολήσουν, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 3 άτομα. Έπειτα, παρέδωσε τους εξόριστους στους Γερμανούς κατακτητές. Κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής, οι εξόριστοι υπέφεραν από βασανιστήρια αλλά και από έλλειψη τροφίμων και περίθαλψης, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο 33 κομμουνιστών κρατουμένων από ασιτεία.

Τον Οκτώβρη του 1944, μετά την απελευθέρωση από τον Γερμανικό ζυγό, ο Άη Στράτης έκλεισε και οι κρατούμενοι που επιβίωσαν, απελευθερώθηκαν. Το 1947, επαναλειτούργησε ως τόπος εξορίας αριστερών και καθιερώθηκε με την ονομασία «Στρατόπεδον Πειθαρχημένης Διαβιώσεως Εκτοπισμένων». Το νησί αποτέλεσε τόπο εξορίας και για πολλούς πολιτικούς που άνηκαν στην αριστερά, όπως ο Ηλίας Ηλιού (πρόεδρος της ΕΔΑ), ο Κώστας Γαβριηλίδης (βουλευτής ΕΔΑ, μέλος του ΕΑΜ και της Εθνικής Αντίστασης) και ο Στέφανος Σαράφης (βουλευτής της ΕΔΑ).

Ανάμεσα στους εκτοπισμένους του νησιού, βρίσκονταν και πολλοί άνθρωποι του πνεύματος. Εκεί, εξορίστηκαν μεταξύ άλλων, οι ποιητές Γιάννης Ρίτσος, Τάσος Λειβαδείτης και Τιτος Πατρίκιος οι λογοτέχνες Μενέλαος Λουντέμης, Θέμος Κορνάρος και Δημήτρης Φωτιάδης και οι ηθοποιοί Μάνος Κατράκης και Τζαβαλάς Καρούσος.

Υπολογίζεται ότι από τον Άη Στράτη, πέρασαν συνολικά 10.000 πολιτικοί εξόριστοι, μεταξύ των οποίων άντρες, γυναίκες αλλά και μικρά παιδιά. Το
στρατόπεδο έκλεισε οριστικά το 1962.