O καθηγητής Εκπαιδευτικής Πολιτικής Πανεπιστημίου Αιγαίου, Διονύσης Γουβιάς, συζητάει με την Πόλυ Χατζημάρκου Στο Κόκκινο Ρόδου 103,7, για την επόμενη μέρα της πανδημίας σε σχέση με τους τρόπους ‘επιτήρησης’, τους μηχανισμούς εξουσίας και πληροφόρησης, τον ρόλο του Κράτους σε συνθήκες κρίσης του συστήματος και τον μετασχηματισμό των εργασιακών, και ευρύτερα, ανθρώπινων, δικαιωμάτων.

- Πόσο άραγε καταπατείται η κοινωνική και ατομική μας ελευθερία με τα συγκεκριμένα μέτρα για την αποφυγή εξάπλωσης της πανδημίας;

Για να βάλουμε τα πράγματα σε ένα ιστορικό πλαίσιο, πρέπει να παραδεχθούμε ότι έννοιες όπως «ατομικές και συλλογικές ελευθερίες & δικαιώματα» είναι δυναμικές στο χρόνο και στον χώρο. Καταρχάς, πρέπει να θυμηθούμε -και νομίζω ότι όσοι έχουν βασικές ιστορικές γνώσεις μπορούν να το κάνουν- ότι ανέκαθεν στις (ιστορικά καταγεγραμμένες) ανθρώπινες κοινωνίες, για λόγους αντικειμενικούς (έλλειψη μεταφορικών μέσων, σκληρές εργασιακές συνθήκες που δεν επέτρεπαν την απομάκρυνση από τον τόπο κατοικίας, κ.λπ.), οι άνθρωποι είχαν πολύ περιορισμένη γεωγραφική κινητικότητα. Ο περισσότεροι άνθρωποι, λοιπόν, ζούσαν και πέθαιναν στον τόπο γέννησής τους, και μόνο όταν υποχρεώνονταν από «εξωτερικούς παράγοντες» (ακραίες κλιματολογικές συνθήκες ή φυσικές καταστροφές, ενδοφυλετικές ή ενδο-γενεακές συγκρούσεις, επιθέσεις από άλλες φυλές)μετανάστευαν σε άλλες περιοχές.

Αυτό συνεχίστηκε, φυσικά, σε όλους τους προηγούμενους της εποχής μας, αιώνες, μέχρις ότου άρχισε, μέσα από μια «πολύ μακριά» διαδικασία (η longue-durée της Σχολής των Annales), να αναπτύσσονται -μέσα από την πρόοδο της επιστήμης και της τεχνολογίας, και την ανάπτυξη του Καπιταλισμού- πολύπλοκα συστήματα επιτήρησης και πειθάρχησης, τα οποία εφαρμόζονταν, κυρίως, στις μάζες των αστικών συγκεντρώσεων.

Όπως είχε πει και ο συνάδελφος Κ. Βρατσάλης στο σταθμό σας, σταδιακά δημιουργήθηκαν μηχανισμοί εξουσίας και επιτήρησης «από τους οποίους εκπορεύονται διάφορες πειθαρχικές διαδικασίες στα μέλη της κοινωνίας που εμπλέκονται με αυτούς τους μηχανισμούς-θεσμούς». Από τα σχολεία και τα νοσοκομεία, μέχρι τις φυλακές, οι δραστηριότητες, έπρεπε να διέπονται από κανόνες για τη μεγαλύτερη δυνατή αποτελεσματικότητα της επιτήρησης. Η «αποτελεσματικότητα» εδώ εννοείται και με την ευρύτερη κοινωνική της σημασία (η ανάγκη κάποιος να «πειθαρχήσει» στα κελεύσματα των κρατούντων), αλλά και με την στενότερη, «οικονομική» της διάσταση (το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα, με την ελάχιστη δυνατή προσπάθεια).

Όλα αυτά αναπτύσσονταν παράλληλα με προσπάθειες χειραφέτησης (οικονομικής κυρίως, αλλά και πολιτικής) των καταπιεζόμενων στρωμάτων («τάξεων», «ομάδων», βάλτε ό,τι θέλετε εδώ). Υποτίθεται ότι, μετά τη Γαλλική Επανάσταση, και τις εξελίξεις που αυτή προώθησε (δεν δημιούργησε όμως), στον ευρύτερο Ευρωπαϊκό χώρο, άρχισαν να διεκδικούνται και σταδιακά να κερδίζονται μια σειρά από ατομικά & συλλογικά δικαιώματα, τα οποία, κάτω από συγκεκριμένες οικονομικές συνθήκες και μέσα από σκληρούς -στα όρια της ριζικής κοινωνικής ανατροπής- πολιτικούς αγώνες. Ψηφίστηκαν Συντάγματα, και αργότερα, στο β’ μισό του 20ού αιώνα, Διεθνείς Συμβάσεις, οι οποίες εξασφάλιζαν μια σειρά από τέτοια δικαιώματα, όπως το δικαίωμα στην ελεύθερη μετακίνηση(ένα από τα θέματα που μας απασχολεί λόγω της πανδημίας του κορονοϊού). Πολλές από τις νομικές αυτές διευθετήσεις, πάντα σε άμεση συσχέτιση με άλλες οικονομικές (η δυνατότητα για «φθηνό τουρισμό», μέσα από τη μαζικοποίησή του) και πολιτικές εξελίξεις, έφθασαν στο σημείο να καθιστούν αρκετά «διαπερατά» τα καθορισμένα γεωγραφικά σύνορα των σύγχρονων «εθνών-κρατών», όπως τουλάχιστον αυτά καθορίστηκαν μέσα στον 19^ο και στον 20^ο αιώνα (βλ. τη Συνθήκη Σένγκεν, με έναρξη της διαδικασίας το 1985, η οποία επέτρεπε την ελεύθερη διάβαση των συνόρων των συμμετεχουσών χωρών).

Τα δικαιώματα αυτά όμως, δεν παραχωρήθηκαν μέσα από μια γραμμική, ομοιόμορφη και χωρίς πισωγυρίσματα πορεία μέσα στο 20^ο αιώνα. Είτε για λόγους «Προστασίας της Δημόσιας Υγείας» (βλ. καραντίνα στο Ellis Island για τους νεοεισερχόμενους στις ΗΠΑ των αρχών του 20^ουαιώνα, ιατρικά πιστοποιητικά & εξετάσεις στους Gastarbeiter τις δεκαετίες 50’ και ’60, κ.λπ.). Και φυσικά, καλύτερα να μην αναφερθούμε στους λόγους «Προστασίας της Δημόσιας Υγείας» που επικαλέστηκαν οι Ναζί τη δεκαετία του ’30 για να θέσουν υπό περιορισμό, να κάνουν ιατρικά πειράματα και –ενίοτε- να εξοντώσουν οι οποίοι/ες θεωρούνταν ως φυσικά και διανοητικά «κατώτεροι» και «πάσχοντες» , και για αυτό το λόγο «επικίνδυνοι» για τον υπόλοιπο «υγιή» πληθυσμό…

Ξαναγυρνώντας στο αρχικό ερώτημα, θα έλεγα λοιπόν ότι ζούμε καταστάσεις καταστρατήγησης βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως και το να το δει κανείς, ακόμα και αν το δικαιολογήσει. Η ελευθερία στη μετακίνηση στις μέρες μας είναι σημαντικό ατομικό δικαίωμα (βλ. άρθρο 5, παρ. 4), όπως και η απαγόρευση σύλληψης χωρίς ένταλμα (άρ. 6), το άσυλο της κατoικίας (άρ. 8), οι δημόσιες συγκεντρώσεις (άρ. 11), η δημόσια και δωρεάν εκπαίδευση σε όλες τις βαθμίδες (άρ. 16), η ελεύθερη ανταπόκριση ή επικoινωνίαμε oπoιoνδήπoτε άλλo τρόπo (άρ. 19), η εργασία (άρ. 21) κ.λπ.

 Δικαιώματα τα οποία περιορίζονται πολύ στις μέρες μας, παγκοσμίως. είτε με άμεσο τρόπο (με κανονιστικές διατάξεις των μηχανισμών του Κράτους), είτε με έμμεσο τρόπο (λόγω των συνεπειών που έχουν οι όποιοι περιορισμοί σε αυτά). Αυτοί οι περιορισμοί δικαιολογούνται σε εξαιρετικά επείγουσες και απρόβλεπτες ανάγκες (βλ. την παράγραφο 3 του άρθρου 18, την παράγραφο 4 του άρθρου 25, την παράγραφο 3 του άρθρου 21, την παράγραφο 1 του άρθρου 22 και τις παραγράφους 1 και 2 του άρθρου 106 του Συντάγματος), και πρέπει να πληρούν –κατά την ταπεινή μου γνώμη— μια βασική αρχή των συγχρόνων κανόνων δικαίου: εκείνη της αναλογικότητας, δηλαδή της αρχής σύμφωνα με την οποία οι επαχθείς παρεμβάσεις της κρατικής εξουσίας στα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη, πρέπει να είναι πρόσφορη και αναγκαία για την επίτευξη του σκοπού που επιδιώκεται με αυτήν, και αναλογική με τη στενή έννοια, δηλαδή να τελεί σε εσωτερική αλληλουχία προς τον επιδιωκόμενο σκοπό, ώστε η αναμενόμενη ωφέλεια να μην είναι ποιοτικά και ποσοτικά κατώτερη από τη βλάβη που προκαλείται (βλ. απόφαση Α.Π. 5/2013).

Δεν θέλω να εμπλακώ αυτή τη στιγμή σε μια συζήτηση κοινωνιολογικού, νομικού ή, χειρότερα, ιατρικού τύπου για το τι μπορεί να θεωρηθεί «αναλογικότητα» σε αυτήν την πρωτόγνωρη συγκυρία. Θέλω απλά να θέσω κάποια ερωτήματα για προβληματισμό. Μέχρι τώρα στη χώρα μας, 5 εβδομάδες μετά την πρώτη καταγραφή κρουσμάτων (26/02/2020), έχουμε -με δεδομένα από τον ΕΟΔΥ- 4,14% θανατηφόρα κρούσματα (68 στα 1.643), στοιχεία που αν τα αναγάγουμε στο συνολικό πληθυσμό της χώρας (βλ. ΕΛΣΤΑΤ), προκύπτει ένα ποσοστό θνησιμότητας 0,15 άτομα στα 1.000.  Επίσης, πάλι με στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ (βλ. https://www.statistics.gr/el/statistics/-/publication/SPO13/-), βλέπω ότι το 2017 είχαμε στη χώρα 30.567 θανάτους από «Νεοπλάσματα», 2.464 θανάτους από «Ενδοκρινικά, διατροφικά και μεταβολικά νοσήματα», 1.827 θανάτους από «Ψυχικές διαταραχές και διαταραχές συμπεριφοράς», 46.942 από «Νοσήματα του κυκλοφορικού συστήματος», και 13.847 από «Παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος» (από τους οποίους 97 από «γρίπη», και 5.578 από «Άλλες οξείες λοιμώξεις του κατώτερου αναπνευστικού συστήματος»). Δεν θέλω να το παίξω γιατρός (επιδημιολόγος, λοιμωξιολόγος ή άλλος), ούτε ειδικός στα στατιστικά τη υγείας. Ούτε θέλω να αμφισβητήσω την εξειδικευμένη γνώση & εμπειρία των εμπλεκομένων ατόμων και φορέων στην αντιμετώπιση του ιού. Είναι σίγουρα ένας νέος ιός, και η ιατρική κοινότητα προσπαθεί να καταλήξει στις πιο αξιόπιστες μεθόδους διάγνωσης και αποτροπής μετάδοσης, και, στο μέτρο του δυνατού, στην αποτελεσματικότερη θεραπεία του με φαρμακευτική αγωγή ή με εμβολιασμό. Αυτό που θέλω να τονίσω είναι ότι κάθε χρόνο, σε όλο τον κόσμο –και στην Ελλάδα φυσικά— εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν από αρρώστιες, τα αίτια των οποίων πολύ συχνά ακόμα δεν έχουμε ανακαλύψει επακριβώς (π.χ. νεοπλασματικές παθήσεις). Δεν είναι, λοιπόν, λόγος πανικού η καταγραφή μερικών δεκάδων θανάτων, μπροστά στις απώλειες πολλαπλάσιων ανθρώπινων ζωών που συμβαίνουν καθημερινά τριγύρω μας (συμπεριλαμβανομένων και των λουτρών αίματος που έχουμε σε διάφορες γωνιές του πλανήτη μας, πολλές από αυτές και στη «γειτονιά» μας). ΠΡΟΣΟΧΗ! Δεν λέω να μην λαμβάνονται μέτρα –αυστηρά ενίοτε- για την αποφυγή εξάπλωσης του νέου αυτού ιού. Απλά, πιστεύω ότι πρέπει να είναι στοχευμένα στα επιδημιολογικά δεδομένα, στη σύγκριση των δεικτών θνησιμότητας & κρουσμάτων σε παγκόσμια κλίμακα για ανάλογες επιδημίες (είτε συγχρονικά, είτε διαχρονικά επισυμβαίνουσες), και πάντα με μέτρο την αρχή της αναλογικότητας. Θεωρώ ότι ο πανικός δεν είναι καλός σύμβουλος, και μπορεί να οδηγήσει σε ανθρωποφαγικές συμπεριφορές (π.χ. κατηγορίες περί «ανεύθυνων», «ανόητων», «επικίνδυνων» και «αντικοινωνικών» ατόμων που γράφονται στα social media), κάτι που ίσως οδηγήσει και σε ανοχή αντισυνταγματικών και αυταρχικών μέτρων εναντίον συμπολιτών μας οι οποίοι/ες απλά βγήκαν έξω στην παραλία για βόλτα.

Από τη στιγμή που τα αρμόδια όργανα της συντεταγμένης Πολιτείας (π.χ. ο αρμόδιος Υφυπουργός Πολιτικής Προστασίας) παραδέχονται ότι η «συντριπτική πλειοψηφία των συμπολιτών μας, των Ελλήνων πολιτών» συμμορφώνονται με τα μέτρα, και αναγνωρίζουν «τις μέχρι σήμερα θυσίες τους», τότε είναι καλό να τονίζεται αυτό, και όχι το αρνητικό γεγονός της αψήφισης των μέτρων από λίγους/ες.... Μην ξεχνάμε ότι, όπως λένε και οι ψυχολόγοι & ψυχίατροι, σε γεγονότα που ξεφεύγουν από τη «κανονικότητά» μας (όπως έχει αυτή οριστεί από την μέχρι τότε εμπειρία μας), μια από τις αναμενόμενες αντιδράσεις είναι η «άρνηση» να δεχτούμε –σε πρώτα στάδιο βέβαια- την παραβίαση αυτής της κανονικότητας…

Τα φαινόμενα κοινωνικού αυτοματισμού, τα οποία είχαμε παρακολουθήσει τόσο έντονα στους μήνες που προηγήθηκαν του 1^ου Μνημονίου (Μάϊος 2010), μέσα από μια πρωτοφανή στοχοποίηση –από συγκεκριμένα πολιτικά & οικονομικά κέντρα, με την αρωγή των συστημικών ΜΜΕ—ολόκληρων επαγγελματικών ομάδων (των δημ. υπαλλήλων, των γιατρών, των συνδικαλιστών, κ.λπ.), δεν πρέπει να επαναληφθούν. Έρχονται δύσκολες από κάθε άποψη εποχές. Δεν χρειάζεται να θυσιάζουμε δεκαετίες κοινωνικών κεκτημένων και να αποδεχόμαστε αυταρχικά μέτρα, μόνο και μόνο επειδή κάποιος/α αψήφησε ένα μέτρο περιορισμού μετακινήσεων. Τα λυντσαρίσματα ανθρώπων και οι λοβοτομές έχουν μόνο μερικές δεκαετίες που εξαφανίστηκαν!....

 - Πώς θεωρείτε ότι θα διαμορφωθεί το νέο κοινωνικό «τοπίο» την επόμενη μέρα?  Ποια θα είναι η νέα «κανονικότητα»; Πώς διαμορφώνεται η νέα ανθρωπογεωγραφία ψηφιακά και φυσικά;

Ας αρχίσουμε από κάποια θετικά στοιχεία, όπως οι ευκαιρίες που μπορεί να προσφέρει η νέα πραγματικότητα. Τα στοιχεία αυτά, βέβαια, για να παραμείνουν θετικά και στις κοινωνικές τους συνέπειες, εξαρτάται από ευρύτερους παράγοντες, οι οποίοι δεν εξαντλούνται σε ατομικές στάσεις ζωής, δράσεις και πρωτοβουλίες.

Αν αφήσει κάποια θετικά στοιχεία η πανδημία του κορονοϊού, αυτά μπορούν να συνοψιστούν -σύμφωνα με την ταπεινή μου άποψη- σε τρία:

1) Θα αναγκαστούν τα συστήματα Δημόσιας Υγείας όλων των χωρών, καθώς και εκείνα της Πολιτικής Προστασίας, να είναι καλύτερα προετοιμασμένα για μελλοντικές επιδημίες & πανδημίες, τουλάχιστον στο επίπεδο της πρόληψης και –κυρίως— της επικοινωνίας και του συντονισμού (βλ. Ιταλία, Ισπανία). Η Ελλάδα θα κερδίσει πολλά από το ότι στάθηκε ΤΥΧΕΡΗ και δεν βρέθηκε από νωρίς με κρούσματα, όπως η Ιταλία. Η ανταπόκριση του Ελληνικού Κράτους –όχι απαραίτητα της κυβέρνησης και των στελεχών της, αλλά του Κρατικού Μηχανισμού συνολικά— κρίνεται ως ικανοποιητική και ψύχραιμη, παρόλη την ανεύθυνη στάση της Ελλαδικής Εκκλησίας (η στάση αυτή δεν συνδέεται με συντηρητισμό, αλλά και με υλικά συμφέροντα της Εκκλησίας), τις φανατικές και παράλογες κραυγές κάποιων ακροδεξιών πολιτικών, και την αδικαιολόγητη ηπιότητα με την οποία αντιμετώπισε η κυβέρνηση τις συμπεριφορές αυτές.

2) Θα χρειαστεί να επανεξεταστούν και επανασχεδιαστούν, σε παγκόσμιο επίπεδο, οι δομές της Δημόσιας Υγείας & Πρόνοιας, αλλά και Εκπαίδευσης προκειμένου να αντιμετωπίζουν πιο αποτελεσματικά τέτοιες πανδημίες (από την Α`θμια μέχρι την Γ`θμια περίθαλψη, τις δομές κοινωνικής πρόνοιας, τις δράσεις πρόληψης & ενημέρωσης, την αγωγή υγείας στα σχολεία, κ.λπ.). Βέβαια, σε περίοδο επέλασης του νεο-φιλελευθερισμού και επέκτασης πολιτικών λιτότητας, κάτι τέτοιο είναι πολύ δύσκολο. Η ίδια, όμως, η αντικειμενική πραγματικότητα, θα βάλει πιο έντονα στο τραπέζι τη σημασία των ΔΟΜΩΝ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ, και τους κινδύνους που εγκυμονεί η υπονόμευσή τους....

3) Θα χρειαστεί, όλοι/ες εμείς οι καλομαθημένοι/ες πολίτες των «δυτικών» & «ανεπτυγμένων» κρατών, να αναλογιστούμε –γιατί θα το ζήσουμε στο πετσί μας— πόσες εκατοντάδες εκατομμύρια συνάνθρωποί μας ζουν σε καταστάσεις «έκτακτης ανάγκης», εδώ και δεκαετίες μάλιστα: λόγω διακρατικών ή εμφυλίων συρράξεων, φυλετικών διακρίσεων, περιβαλλοντικών καταστροφών, αυταρχικών καθεστώτων, καθώς και επιδημιών και σιτοδειών.... Θα κατανοήσουμε τι σημαίνουν περιορισμοί στις ατομικές ελευθερίες που θεωρούμε αυτονόητες, όπως π.χ. της μετακίνησης, της συνάθροισης, της ενημέρωσης, της εκπαίδευσης, κλπ.... Θα δούμε -ελπίζω- με άλλο μάτι ανθρώπους οι οποίοι/ες βρίσκονται καθημερινά σε «κατάσταση έκτακτης ανάγκης», και ακροβατούν στα όρια της αναγνώρισης της ταυτότητάς τους, χωρίς δικαιώματα, χωρίς δυνατότητα αντίδρασης, χωρίς ελπίδα... Ίσως, έτσι, αποκτήσουμε περισσότερη ενσυναίσθηση απέναντί τους... Ίσως, έτσι, μάθουμε να αναγνωρίζουμε τον «άλλο», τον «διαφορετικό», τον «άγνωστο»... Ίσως, τουλάχιστον κάποιοι/ες από εμάς, να γίνουμε και πιο ώριμοι/ες πολίτες, και πιο αποτελεσματικοί στις δύσκολες εποχές που έρχονται!

Όπως, όμως, είπα πριν, παραμένει ένα γεγονός: ζούμε σε Καπιταλισμό! Η ιστορική εμπειρία μας έχει δείξει ότι σε περιόδους κρίσης (όχι μόνο στον Καπιταλισμό βέβαια), οι έχοντες την εξουσία προσπαθούν να κατασκευάσουν «εχθρούς». Κατά προτίμηση, εσωτερικούς «εχθρούς» (από τους Εβραίους στο μεσοπόλεμο μέχρι τους κομμουνιστές στη μεταπολεμική Ελλάδα), οι οποίοι εφευρίσκονται από κάποιους/ες για να αποποιηθούν των ευθυνών τους, ιδίως μπροστά στον κίνδυνο μίας πιθανής καταστροφής. Όπως έγραψε πρόσφατα ο δημοσιογράφος Α. Γκιόκας (https://www.ethnos.gr/apopseis/95567_o-ehthros-laos-kai-o-koronoios ):

Εδώ και μέρες κατακλύζουν τα κοινωνικά δίκτυα και μερίδα Μέσων Ενημέρωσης ειδήσεις για «απείθαρχους» πολίτες που αρνούνται να υπακούσουν στις εκκλήσεις της κυβέρνησης να κάνουν το αυτονόητο για αυτές τις ημέρες, να κάτσουν δηλαδή στο σπίτι τους. Και τι εμφανίζουν αυτές οι εικόνες που συνοδεύουν τις εν λόγω ειδήσεις; Συνήθως τίποτα το περίεργο. Κάποιους ανθρώπους να τρέχουν μόνοι τους, κάποιους ηλικιωμένους να κάθονται σε μεγάλη απόσταση σε παγκάκια και ουρές στα σούπερ μάρκετ. Δηλαδή δραστηριότητες που υποτίθεται ότι επιτρέπονταν μέχρι το βράδυ της Παρασκευής. …. Έτσι, λοιπόν, ο «ένοχος» είναι έτοιμος. Είναι ο ελληνικός λαός, αδιακρίτως. Αυτός/η που δεν ακολούθησαν την «ατομική ευθύνη». Και η κρατική ευθύνη, αλήθεια, που ακριβώς βρίσκεται; Μήπως σε εκείνους που έχουν αφήσει τα νοσοκομεία χωρίς αναλώσιμα υλικά για να προστατεύσουν τους ηρωικούς γιατρούς και νοσοκόμους; Μήπως σε εκείνους που ξεχαρβάλωσαν πλήρως τη δημόσια υγεία την περίοδο 2010-2014; Μήπως σε εκείνους που προσλήψεις έταζαν, προσλήψεις όμως δεν έκαναν ποτέ την περίοδο 2015-2019; …

Δεν θέλω να υιοθετήσω θεωρίες μεγα-συνωμοσιών, όχι γιατί είναι παράλογες, αλλά γιατί είναι τόσο εφιαλτικό το σενάριο που με ξεπερνά και δεν μπορώ να το διαχειριστώ! Παρόλα αυτά, βλέπω, δυστυχώς, ότι ο κορονοϊός αποτελεί μια πολύ καλή ΕΥΚΑΙΡΙΑ για να ‘φορτώσουν’ τα αδιέξοδα του κυρίαρχου οικονομικού συστήματος παραγωγής και των κυρίαρχων Πολιτικών που στηρίζονται πάνω του (από την Πολιτική Υγείας μέχρι τα εργασιακά δικαιώματα, και από την Περιβαλλοντική Πολιτική μέχρι τα πολιτιστικά πρότυπα και τις νέες τεχνολογίες) στις πλάτες των λαϊκών στρωμάτων.

Όπως, για παράδειγμα, η χρηματο-πιστωτική κρίση του Καπιταλισμού του 2008 μετατράπηκε τεχνηέντως –με συγκεκριμένες πολιτικές αποφάσεις— σε δημοσιονομική κρίση που κατάφερε βαθύ πλήγμα στο Κράτος Πρόνοιας (στην ουσία και το μοντέλο της συναίνεσης και του Κρατικού παρεμβατισμού) και στα εργασιακά δικαιώματα σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, και οδήγησε σε βαθιά ύφεση, αποεπένδυση και ανεργία, έτσι διαβλέπω ότι η παρούσα συγκυρία, αν και παρουσιάζεται ως αναπόφευκτο αποτέλεσμα μιας νέας και απρόβλεπτης πανδημίας, μπορεί να συμπληρώσει τις καταστροφικές κοινωνικές συνέπειες της προηγούμενης δεκαετίας (την Μνημονίων).

Μερικά παραδείγματα από τα πρώτα θεσμικά μέτρα του Ελληνικού Κράτους (στην ουσία μέσω ειδικών εκτάκτων κανονιστικών διαταγμάτων, στα όρια της συνταγματικής νομιμότητας, όπως οι Π.Ν.Π. του άρθρου 44 του Συν.), τονίζοντας ότι, φυσικά, όλα αυτά δεν είναι ελληνικό «προνόμιο».

• Θεσπίζεται(ως «έκτακτο και προσωρινό μέτρο») η αναστολή της «υποχρέωσης του εργοδότη να καταχωρεί στο πληροφοριακό σύστημα «ΕΡΓΑΝΗ» του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων κάθε αλλαγή ή τροποποίηση του ωραρίου ή της οργάνωσης του χρόνου εργασίας των εργαζομένων, καθώς και την υπερεργασία και τη νόμιμη, κατά την ισχύουσα νομοθεσία, υπερωριακή απασχόληση»(Π.Ν.Π. 11/03/2020, άρ. 4).
• Προβλέπεται ότι «το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης και οι εποπτευόμενοι φορείς του δύνανται, κατά παρέκκλιση όλων των κείμενων εθνικών διατάξεων περί δημοσίων συμβάσεων, να προσφεύγουν στη διαδικασία της απευθείας ανάθεσης για τη σύναψη συμβάσεων προμηθειών και παροχής υπηρεσιών, μέχρι του ποσού των εξήντα χιλιάδων (60.000) ευρώ, με αντικείμενα ενδεικτικά τη συντήρηση υφιστάμενων κρίσιμων πληροφοριακών συστημάτων του δημόσιου και του ευρύτερου δημόσιου τομέα ….» (Π.Ν.Π., 11/03/2020 άρ. 14).
• Ελαστικοποιείται επιπλέον η αγορά εργασίας (περαιτέρω από ό,τι έχει γίνει ήδη από τη δεκαετία του ’90),αφού δίνεται στους εργοδότες (υποτίθεται «για χρονικό διάστημα που δεν μπορεί να υπερβαίνει τους έξι (6) μήνες από την έναρξη ισχύος» της Π.ΝΠ.) το δικαίωμα να μειώνουν το προσωπικό τους κατά το ήμισυ για το μισό μήνα (μειώνοντας αντίστοιχα και τις αποδοχές φυσικά), με μόνη υποχρέωση να το δηλώνουν στο σύστημα ΕΡΓΑΝΗ (Π.Ν.Π. 20/03/2020, άρ. 9).
• Δίνεται η δυνατότητα σε μεγάλους επιχειρηματικούς ομίλους «Μεταφοράς προσωπικού σε επιχειρήσεις εντός του ιδίου ομίλου», κατόπιν –φυσικά— «σχετικής μεταξύ τους συμφωνίας» (Π.Ν.Π. 20/03/2020, άρ. 10).
• «Επιχειρήσεις-εργοδότες του ιδιωτικού τομέα, που πλήττονται σημαντικά, λόγω των αρνητικών συνεπειών του φαινόμενου του κορωνοϊού-COVID 19, δύνανται να αναστέλλουν τις συμβάσεις εργασίας μέρους ή του συνόλου του προσωπικού τους, προκειμένου να προσαρμοστούν οι λειτουργικές ανάγκες τους στο δυσμενές περιβάλλον που δημιουργείται» (Π.Ν.Π. 20/03/2020, άρ. 11).
• Επιτρέπεται σε «επιχειρήσεις-εργοδότες που έχουν εξαντλήσει τα νομίμως προβλεπόμενα ανώτατα όρια υπερωριακής απασχόλησης των εργαζομένων τους, … να τους απασχολήσουν υπερωριακά χωρίς σχετική απόφαση έγκρισης του Υπουργού Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων, η έκδοση της οποίας απαιτεί γνωμοδότηση του Ανώτατου Συμβουλίου Εργασίας (Α.Σ.Ε.), σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στο άρθρο 1 ν.δ. 264/1973 (Α΄ 342)» (Π.Ν.Π. 14/03/2020, άρ. 15).
• Θεσμοθετείται «αποζημίωση ειδικού σκοπού» για εργαζόμενους των οποίων η σύμβαση εργασίας τελεί σε αναστολή, είτε δεν εργάζονται λόγω απαγόρευσης της λειτουργίας της επιχείρησης «με εντολή δημόσιας αρχής» (βλ. Π.Ν.Π. 20.03.2020, άρ. 11), η οποία είναι κάποια ψίχουλα που δίνονται λίγο πριν την οριστική απόλυση και ανεργία, αφού είναι σχεδόν σίγουρο ότι οι μικρο-μεσαίες επιχειρήσεις στις οποίες εργάζονται δεν θα μπορέσουν να ορθοποδήσουν ξανά στην καταστροφική «κανονικότητα» που θα προκύψει μετά τη λήξη της έκτακτης ανάγκης.
• Σε συνθήκες γενικότερου περιορισμού –μέχρι και απαγόρευσης— της μετακίνησης των πολιτών, προβλέπεται πως «δύναται να παρατείνεται το εθνικό πλαίσιο ωραρίου των εμπορικών καταστημάτων λιανικής πώλησης τροφίμων κατά μία (1) ώρα από Δευτέρα έως Παρασκευή και κατά δύο (2) ώρες το Σάββατο», και προβλέπεται «η υποχρέωση λειτουργίας των εμπορικών καταστημάτων λιανικής πώλησης τροφίμων ή κατηγοριών αυτών τις Κυριακές, είτε για όλη την Επικράτεια είτε για μέρος αυτής», με απόφαση του Υπουργού Ανάπτυξης και Επενδύσεων(Π.Ν.Π., 20/03/2020, άρ. 18).
• Οι έξι τηλεοπτικοί σταθμοί ενημερωτικού περιεχομένου εθνικής εμβέλειας, απαλλάσσονται από την υποχρέωση να καταβάλουν την ετήσια δόση των 3,5 εκατ. Ευρώγια το έτος 2020 (Π.Ν.Π., 14/03/2020, άρ. 68).

 

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞ’ ΑΠΟΣΤΑΣΕΩΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

 «Είτε μέσα από τις Π.Ν.Π., είτε από Υπουργικές Αποφάσεις και Εγκυκλίους, προωθείται η λειτουργία της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης, χωρίς να έχουν εξασφαλιστεί ούτε οι απαραίτητες τεχνικές υποδομές (γνωστά είναι τα προβλήματα με το School.gr, το οποίο κατέρρευσε όταν επιχειρήθηκε η πραγματοποίηση τηλεδιασκέψεων), αλλά ούτε και να έχει υπάρξει διάλογος και σοβαρός σχεδιασμός για το παιδαγωγικό κομμάτι της όλα διαδικασίας. Μπορεί προσωπικά να αγκάλιασα –όπως και το ίδρυμά μου- τη χρήση μεθόδων Εξ Μάθησης για τη στήριξη των φοιτητών/τριών μας, αλλά σίγουρα πιστεύω μετά από τόσα χρόνια στα ακαδημαϊκά έδρανα, ότι η αναστολή των εκπαιδευτικών λειτουργιών όλων των σχολείων ή των ΑΕΙ δεν μπορεί να συνοδευτεί με υποκατάσταση του συνόλου της εκπαιδευτικής διαδικασίας από την ηλεκτρονική (e-learning) διαδικασία μέσε σε μια νύχτα. Η δια ζώσης επαφή εκπαιδευτικού και εκπαιδευόμενου είναι αναντικατάστατη ως προς το βάθος και το εύρος της διαδικασίας μετάδοσης της γνώσης. Το μάθημα στο αμφιθέατρο, την αίθουσα διδασκαλίας, το εργαστήριο δεν μπορεί να αντικατασταθεί από e-learning. Οι σύγχρονες και ασύγχρονες μέθοδοι ηλεκτρονικής διδασκαλίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως ένα μέσο υποβοήθησης και όχι αντικατάστασης της διδασκαλίας με φυσική παρουσία, ιδιαίτερα στις μικρότερες ηλικίες. Μπορώ να πω και πάρα πολλά άλλα παραδείγματα (π.χ. οι διατάξεις για τους/τις αιτούντες/ούσες άσυλο), αλλά για οικονομία χώρου, το περιορίζω εδώ.

Συμφωνώντας με τον Κ. Λαπαβίτσα (βλ. http://costaslapavitsas.blogspot.com/), θα σχολιάσω ότι, πολλά προηγμένα κράτη (βλ. Ιταλία, Ισπανία, ΗΠΑ, ΗΒ κ.λπ.), αφού αγνόησαν αρχικά την επείγουσα ιατρική κατάσταση, στη συνέχεια απέκλεισαν τεράστιες γεωγραφικές περιοχές, περιορίζοντας τα ταξίδια, κλείνοντας σχολεία και πανεπιστήμια, αναστέλλοντας τη λειτουργία ολόκληρων κλάδων, γεγονός που «έπληξε έντονα τις ήδη αποδυναμωμένες οικονομίες του πυρήνα προκαλώντας γενικευμένη κατάρρευση της ζήτησης, διακοπή των αλυσίδων εφοδιασμού, μείωση της παραγωγής, εκατομμύρια απολύσεις εργαζομένων και απώλεια εταιρικών εσόδων». Αυτό δημιουργεί ένα νέο τοπίο για την ανάπτυξη του Καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα, και θέτει πιεστικά ερωτήματα για το ρόλο του Κράτους σε συνθήκες κρίσης του συστήματος (όχι μόνο υγειονομικής, αλλά πρώτιστα, και ήδη από την αρχή της δεκαετίας του ’70, οικονομικής κρίσης, και πιο συγκεκριμένα κρίσης υπερσυσσώρευσης και κερδοφορίας).

Αν δει κανείς το Κράτος ως απλή αντανάκλαση της κυριαρχίας της αστικής τάξης, τότε θα έλεγε ότι μπροστά μας έχουμε ένα εφιαλτικό σενάριο, με ένα μεγα-σχέδιο εξόντωσης εκατομμυρίων ανθρώπων και αναρίθμητων επιχειρήσεων (μικρο-μεσαίο Κεφάλαιο), στόχος του οποίου είναι η επικράτηση του Μεγάλου Κεφαλαίου, το οποίο θα πουλά με τεράστια ποσοστά κέρδους σε έναν ελεγχόμενο, και με βιοϊατρικές μεθόδους, παγκόσμιο πληθυσμό-υπήκοο, κάτω από συνθήκες απόλυτης ένδειας και τεχνολογικά υποβοηθούμενου ελέγχου & συνεχούς επιτήρησης.

Αν, πάλι, το ορίσει ως το δυναμικό, στο χώρο και στο χρόνο, αποτέλεσμα των ταξικών ανταγωνισμών & συσχετισμών, τότε θα δει ότι τα λεγόμενα «φιλολαϊκά μέτρα» που παίρνουν, και θα παίρνουν για χρόνια, από ό,τι φαίνεται, οι κυβερνήσεις των καπιταλιστικών χωρών ανά την υφήλιο, και ο αυξανόμενος κρατικός παρεμβατισμός σε θέματα οικονομικού σχεδιασμού, δεν είναι ούτε μια απλή φιλανθρωπία των ισχυρών, αλλά ούτε και μια ξαφνική μεταστροφή των αρχόντων σε ένα πιο «αλληλέγγυο» κοινωνικό υπόδειγμα, με τις αξίες της «δικαιοσύνης», της «ισότητας» και της «δημοκρατίας» να αντικαθιστούν την επιδίωξη του κέρδους, το οποίο, μην ξεχνάμε, είναι η βάση του Καπιταλισμού. Τα όποια μέτρα λαμβάνονται, όσο δραστικά και αν είναι, όσο και αν παρουσιάζονται ως «αντίβαρο στην κερδοφορία του Κεφαλαίου» και ως «στήριξη στον κόσμο της εργασίας», θα έχουν ως στόχο την επιστροφή στην «κανονικότητα» της αναπαραγωγής του κυρίαρχου συστήματος παραγωγής. Και αυτά τα μέτρα δεν είναι μόνο εκείνα για τα οποία έδωσα κάποια παραδείγματα από τα πρόσφατα (παρα)θεσμικά βήματα που έλαβε η ελληνική κυβέρνηση για την αντιμετώπιση της πανδημίας, αλλά ΌΛΟ το πακέτο παρεμβάσεων που θα γίνουν σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο.

Αν με ρωτήσετε αν «θα γίνουν ανατροπές» στο «ορθόδοξο, νεοφιλελεύθερο μονοπάτι» που βαδίζουμε εδώ και χρόνια, νομίζω ότι δεν είμαι ο πλέον αρμόδιος να απαντήσω. Ξέρω, από την προσωπική μου εμπειρία και τα διαβάσματα που έχω κάνει κατά καιρούς, ότι για να κάνουμε την ΑΝΑΤΡΟΠΗ, δεν αρκούν, δυστυχώς, μόνο οι ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ, οι ΑΞΙΕΣ και οι ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΕΣ, αλλά πρέπει να ληφθούν υπόψη και οι ΔΟΜΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ, οι ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ. Με άλλα λόγια, όλα αυτά που, όχι μόνο μας περιορίζουν στο να πραγματοποιήσουμε αυτά που θέλουμε, αλλά έχουν εντυπωθεί τόσο έντονα «μέσα μας», δηλαδή στο θυμικό μας, στις γνωστικές μας σταθερές, στις «αντανακλαστικές» μας λειτουργίες. Όλα αυτά που καμιά κυβέρνηση (μην ξεχνάμε, άτομα με συγκεκριμένες και περιορισμένες ψυχοσωματικές & διανοητικές δυνατότητες και  αντοχές) δεν μπορεί να λύσει από μόνη της, αλλά μόνο κάτω από την πίεση όλων εκείνων των κοινωνικών στρωμάτων & ομάδων (πείτε το «λαό», πείτε το «λαϊκά στρώματα», πείτε το «μη προνομιούχους», όπως θέλετε) που ονειρεύονται έναν Άλλο Κόσμο, που στοχεύουν στην Ανατροπή μιας ζωής μίζερης, ανασφαλούς, χωρίς αξιοπρέπεια και δικαιοσύνη. Οι εποχές της «ανάθεσης» έχουν –ευτυχώς— περάσει ανεπιστρεπτί!

- Βιοπολιτική, social distancing ή physical distancing? Ο Φουκώ έλεγε, ίσως αρκετά απαισιόδοξα, ότι ο εγκλεισμός είναι «μια πράξη εκμηδενισμού του μηδενός». Συμφωνείτε ότι επιδιώκονται πολιτικά οφέλη επενδύοντας σε ένα ισχυρό, παραλυτικό συναίσθημα, τον φόβο;

Θα μου επιτρέψετε να θεωρήσω ότι, από τότε που ο Homo Sapiens άφησε το κυνήγι και εγκαταστάθηκε σε αγροτικούς οικισμούς, άρχισε πολύ έντονα να δημιουργείται η «κοινωνική απόσταση», αφού ακόμα και το εκτεταμένο αγροτικό νοικοκυριό, με τη σχετική εγγύτητα με τα μέλη του ίδιου γένους, της «πατριάς» (ή «φατρίας»), ή ακόμα και της ίδιας φυλής, δεν θα μπορούσαν ποτέ να αντικαταστήσουν τον καθημερινό συγχρωτισμό των νομάδων στην περιπλάνησή τους για εξεύρεση τροφής (εδώ εθνογράφοι και ανθρωπολόγοι θα μπορούσαν να πουν σίγουρα περισσότερα). Ύστερα από μερικές χιλιετίες, η άνοδος των πόλεων (από τον ύστερο Μεσαίωνα), με την υπερσυγκέντρωση πληθυσμών που προέρχονταν από τον «αγροτικό χώρο», οδήγησε σε μια μεγαλύτερη χωρική εγγύτητα των ανθρώπων, η οποία έγινε πιο έντονη μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση (από τα μέσα του 18^ου αιώνα κ.ε.). αυτή όμως η χωρική εγγύτητα δεν σήμαινε και μια ψυχο-κοινωνική εγγύτητα, μια «Κοινότητα» (Gemeinschaft), όπως μας δείχνουν και οι μελέτες των πρώιμων κοινωνιολόγων της Βιομηχανικής εποχής (Durkheim, Simmel, Tönnies, κ.ά.).

Στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις, όπου όλοι είναι «άγνωστοι μεταξύ αγνώστων», αντιθέσεις και ανταγωνισμοί, λογικές ρυθμίσεις και στόχοι συμφερόντων, ανταλλαγές και δοσοληψίες είναι οι πιο γνωστές «αμοιβαιότητες» που παράγει η λογική βούληση (η «οργανική αλληλεγγύη» που ανέλυσε ο Durkheim). Όπως έλεγε και ο Tönnies, η σύγχρονη «αστική» (ή καλύτερα «αστεακή», για να μην υπάρξει σύγχυση με την ταξική διάσταση της έννοιας) κοινωνία είναι μια υπολογισμένη, μια τεχνητή συνάντηση των ανθρώπων που στο βάθος παραμένουν χωρισμένοι και σε απόσταση, έστω και αν εξωτερικά συνυπάρχουν ειρηνικά και λειτουργούν με άψογες σχέσεις. Με άλλα λόγια, το social distancing ή physical distancing είναι, εδώ και πολλές δεκαετίες, χαρακτηριστικό των περισσοτέρων σύγχρονων δυτικών κοινωνιών. Τι πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα από την «ευγενική έλλειψη προσοχής» (η civil inattention του Erving Goffman) που δείχνουμε όλοι/ες μας μόλις διασταυρωνόμαστε με άλλο άτομο στο δρόμο. Ή, ακόμα πιο χαρακτηριστικό –και ίσως λίγο λυπηρό, θα έλεγα παράδειγμα, είναι η βιασύνη μας να μπούμε στον ανελκυστήρα όταν βλέπουμε να έρχεται ένας/μία «γείτονας» στην πολυκατοικία μας, για να αποφύγουμε την αμηχανία επικοινωνίας, έστω και μη-λεκτικής μαζί τους/της!....

Και, ενώ μέσα στον 19^ο και αρχές του 20^ου αιώνα εφευρέθηκαν και κοινωνικοί χώροι (πλατείες-πάρκα, θέατρα, σινεμά, καφετέριες & εστιατόρια, κ.λπ.), αλλά και επίσημοι θεσμοί (π.χ. δημόσια εκπαίδευση) οι οποίοι καλλιέργησαν ένα είδος ισχυρότερων κοινωνικών δεσμών, η μαζική κουλτούρα που ξεπήδησε –όχι απαραίτητα ως μια ενσυνείδητη και στοχευμένη προσπάθεια, αλλά ως ένα αντικειμενικό αποτέλεσμα μια καθαρά οικονομικής λογικής, δηλ. της επέκτασης της κερδοφορίας του Κεφαλαίου- μέσα από τα αποκαΐδια του Β’ Π. Π., με την ραδιοτηλεόραση αρχικά, και τους Η/Υ στα τέλη του 20^ου αιώνα, και το ίντερνετ στην αυγή του 21^ου αιώνα, μας έχει «προετοιμάσει» πολύ καλά για νέες μορφές social distancing. Νομίζω ότι είναι γονιδιακό να επιλέγουμε τον πιο σύντομο και τον λιγότερο κουραστικό δρόμο για τα πάντα. Τα social media (τα ψηφιακά κυρίως, γιατί με την ευρύτερη έννοια, τα «κοινωνικά δίκτυα» πάντα υπήρχαν) και όλες οι ψηφιακές εφαρμογές που έχουμε τριγύρω μας (π.χ. το e-banking ή οι πλατφόρμες του e-government, οι οποίες ήδη από τα Μνημόνια, μέσα από ντιρεκτίβες του στυλ “my way or the highway”, επιβλήθηκαν σε όλα τα πληθυσμιακά στρώματα) δίνουν τη δυνατότητα (ή την «ψευδαίσθηση»;) για έκφραση γνώμης, δήλωση συμπαράστασης, πολιτική ανάλυση, οικονομική ενίσχυση, χωρίς να κουνηθούμε από τον καναπέ μας. Αυτό είναι ο ορισμός του physical distancing! Μένει να δούμε αν αυτό το physical distancing θα μετατραπεί σε social distancing. Για μένα δεν υπάρχουν νομοτέλειες, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά σε τεχνολογικά εργαλεία –παρόλο που πιστεύω ότι οι ΤΠΕ δημιουργούν τις δικές τους δομικές δυνατότητες και όρια, λόγω του αρχικού σχεδιασμού τους, της λογικής τους.

Και για να κλείσω, επειδή με ρωτάτε για «βιοπολιτική», έχω να παρατηρήσω ότι αν επιμείνουμε μόνο στην κριτική στα εξαναγκαστικά μέτρα, στο να είμαστε ελεγχόμενοι στο σπίτι κατά τη διάρκεια αυτής της (δυσάρεστης) κατάστασης «έκτακτης ανάγκης», κινδυνεύουμε να παραβλέψουμε το γεγονός (και αυτό το τόνισαν και ο Φουκώ και ο Αγκάμπεν, τουλάχιστον στο κομμάτι του έργου τους που έχω διαβάσει) ότι η βιοπολιτική εξουσία λειτουργεί κυρίως με «αόρατο» και «άρρητο» τρόπο. Παραφράζοντας ένα φίλο και συνάδελφό μου (Γ. Πεχτελίδη), θα πω ότι η βιοπολιτική είναι ένα «ιστορικό κατώφλι», το οποίο ήδη έχουμε διαβεί εδώ και πολλά χρόνια, εξακολουθεί να μας επηρεάζει και να μας ορίζει, και θα συνεχίσει να μας ορίζει για αρκετό καιρό ακόμα. Το σημαντικό για μένα είναι να επανακαθορίσουμε την έννοια της «πολιτικής», αλλά και να ορίσουμε –όσοι δεν τον έχουν κάνει ήδη— ποιες πολιτικές αξίες και ιδεολογίες θέλουμε να καθορίσουν τη ζωή μας στο μέλλον.