Ο καταξιωμένος αρχιτέκτονας, πανεπιστημιακός δάσκαλος στο ΕΜΠ και πολυγραφότατος στοχαστής, Τάσης Παπαϊωάννου μιλάει Στο Κόκκινο Ρόδου 103.7 και την Πόλυ Χατζημάρκου: «Όταν αρθούν επιτέλους οι περιορισμοί, πρέπει πάση θυσία να περπατήσουμε πάλι όλοι μαζί στον δρόμο, διεκδικώντας ξανά το αυτονόητο δικαίωμά μας στη ζωή. Γιατί ένας δρόμος ουσιαστικά και συμβολικά “πεζοδρομείται”, όταν πλημμυρίζει από διαδηλωτές που πορεύονται πιασμένοι χέρι-χέρι, όταν η απόσταση των 2 μέτρων εκμηδενίζεται, όταν οι μεμονωμένες φωνές ενώνονται και γίνονται ιαχή που αντηχεί μέσα στις αστικές χαράδρες του κτισμένου, θυμίζοντας σε όσους απεργάζονται την ελευθερία και τα κοινωνικά δικαιώματα πως οι άνθρωποι θα συνεχίσουν να παλεύουν, θα συνεχίσουν να ονειρεύονται μια καλύτερη ζωή, μια δικαιότερη κοινωνία!»

-Κ. Καθηγητά, ποιες εκτιμάτε ότι θα είναι οι μελλοντικές συνέπειες στην καθημερινότητά μας με τα σημερινά περιοριστικά μέτρα, την κοινωνική ή φυσική αποστασιοποίηση και την (αυτο)πειθάρχηση λόγω της πανδημίας;

Τ.Π. «Οι πρωτόγνωρες για όλους μας συνθήκες κοινωνικής απομόνωσης και εγκλεισμού που σήμερα βιώνουμε, θα αλλοιώσουν όχι τόσο την εικόνα της πόλης όσο τον βαθύ κοινωνικό πυρήνα της και τα σταθερά θεμέλια πάνω στα οποία εδράζεται. Αυτό που διακυβεύεται, όπως πάντοτε συμβαίνει σε συνθήκες “έκτακτης ανάγκης”, είναι η συλλογική συγκρότηση της πόλης και η δοκιμασία της αλληλεγγύης των πολιτών της. Την ώρα που η επιβολή απαγόρευσης κυκλοφορίας στο δημόσιο χώρο της πόλης μας φυλάκισε στα ιδιωτικά μας κελιά, σπρώχνοντάς μας ακόμη περισσότερο στην ερημία της ατομικής μας ύπαρξης, το κρίσιμο πρόταγμα δεν είναι μόνον να βγούμε αλώβητοι από τον κορονοιό, αλλά κυρίως να σταθούμε όρθιοι και όλοι μαζί να αντισταθούμε στα επικίνδυνα και αντιδραστικά μέτρα που επιχειρούνται να περάσουν με πρόσχημα την δημόσια υγεία.

Η ανασφάλεια και ο φόβος καλλιεργήθηκαν μεθοδικά και κυνικά όλο αυτό το διάστημα από τους επικοινωνιακούς και προπαγανδιστικούς μηχανισμούς της κυβέρνησης, εν ονόματι της δημόσιας ασφάλειας των πολιτών. Το στοίχημα τούτες τις δύσκολες ώρες είναι να μη χαθεί η συντροφικότητα και η αυτο-οργάνωση που θα αποτρέψει τον εγκλεισμό όχι μόνον στο σπίτι, αλλά και στο “Εγώ”. Είναι να ξαναβρούμε το “Εμείς” μέσα από συλλογικές αντιστάσεις και διεκδικήσεις απέναντι στον φόβο που έχει παραλύσει τα πάντα. Η πόλη είναι έρημη, θαρρείς και ένας στρατιωτικός νόμος έχει επιβληθεί, εν ονόματι του δικτάτορα «Κορονοιού», θυμίζοντας στους μεγαλύτερους άλλες, σκοτεινές εποχές. Την ίδια ώρα που από τα κάτω δημιουργούνται αλληλέγγυες δράσεις αλληλοβοήθειας και στήριξης, εργασιακά δικαιώματα καταργούνται, μειώσεις μισθών νομοθετούνται, χιλιάδες αυθαίρετες απολύσεις πραγματοποιούνται μαζικά.

Η επόμενη μέρα για πολλούς συμπολίτες μας θα ξημερώσει ζοφερή και το τοπίο της πόλης μας δεν θα μοιάζει μ’ αυτό που ξέραμε πριν από λίγους μήνες. Σαν στο παρόν να δοκιμάζεται-ως πρόβα τζενεράλε- αυτό που θα επιβληθεί στο εγγύς μέλλον. Από όλους εμάς θα εξαρτηθεί, αν οι δοκιμαζόμενοι άνεργοι συμπολίτες μας θα στηριχτούν και θα βοηθηθούν αύριο, αν όλοι μαζί παλέψουμε να μην μείνουν μόνοι. Αν μ’ άλλα λόγια, αποτρέψουμε το πρόστιμο στον άστεγο που μένει έξω, βρίσκοντάς του το δικό του σπίτι.

 -Πώς αλλάζει ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε την οικία μας;  Από το σπίτι της ασφάλειας και της ιδιωτικότητας στο σπίτι του «εγκλεισμού»;

Τ.Π. «Το σπίτι το βλέπουμε και κυρίως το ζούμε αυτές τις μέρες διαφορετικά. Για πολλούς από εμάς έχει αλλάξει πρόσωπο και από χώρος διαβίωσης και ανάπαυσης έχει μεταλλαχθεί σε τόπο εργασίας. Μάλιστα αυτό που επιχειρείται –και συνειδητά δοκιμάζεται(;)- από τους κυβερνώντες, είναι η εκ του μακρόθεν τηλε-εργασία, η οποία φυσικά παρακολουθείται στενά από τον Μεγάλο Αδελφό.

Το Υπουργείο Παιδείας, για παράδειγμα, κομπάζει και θριαμβολογεί πως μια νέα τάχατες εποχή ανέτειλε στα πανεπιστήμια και στα σχολεία: αυτή των e-lessons μέσω της οθόνης του υπολογιστή! Αντί να κοιτάμε πώς θα γυρίσουμε –όλοι και όχι φυσικά μερικοί από εμάς- στον φυσικό μας χώρο, στις αίθουσες διδασκαλίας και στα αμφιθέατρα, κάποιοι οραματίζονται αυτόν τον εικονικό τρόπο διδασκαλίας να παγιώνεται ως η νέα πραγματικότητα της εκπαίδευσης, στο όνομα μάλιστα της εξωστρέφειας. Μιας μελλοντικής διαδικασίας που προοιωνίζεται μήπως και λιγότερους δασκάλους, λιγότερες εγκαταστάσεις και εργαστήρια, λιγότερα κονδύλια για την δημόσια παιδεία; Ακόμη, δηλαδή, περισσότερη εσωστρέφεια, ακόμη περισσότερο κλείσιμο στο υπερεγώ και την ίδια στιγμή, ακόμη μεγαλύτερη ταξική ανισότητα. Τις μέρες αυτές χάσαμε το φυσικό, αυθόρμητο βλέμμα στον άλλο, τη ζεστή αίσθηση του όλοι μαζί, την από κοινού ανακάλυψη της γνώσης μαζί με τους φοιτητές και τις φοιτήτριές μας!

Την ίδια στιγμή για όλους τους άλλους που δεν εργάζονται στο σπίτι, ο οικείος χώρος γίνεται άξαφνα αποπνικτικός, καταπιεστικός. Συμπιέζεται και μετατρέπεται σε μικρό κελί που φυλακίζει, επιτείνοντας την πλήξη. Η υποχρεωτική απομόνωση, σαν τρομακτικός εφιάλτης, δημιουργεί φοβικές συμπεριφορές που οδηγούν στην επισφάλεια λόγω της επαπειλούμενης απώλειας της εργασίας. Η κατοικία έτσι από χώρος απόλυτης ελευθερίας αποκτά ανοίκεια χαρακτηριστικά, αλλάζοντας την προαιώνια αίσθηση του «κατοικείν». Οι ώρες δεν περνούν και η μέρα σταμάτησε να κυλάει με την ταχύτητα που γνωρίζαμε. Ενώ έχεις την αίσθηση ότι ο χώρος “συστέλλεται”, ο χρόνος αντίθετα “διαστέλλεται”. Η τέταρτη διάσταση της αρχιτεκτονικής αποκτά αίφνης άλλο νόημα.

Από την άλλη μεριά, αυτή η συμπυκνωμένη και ολοήμερη κατοίκηση του σπιτιού, δημιουργεί νέες συνθήκες κοινωνικοποίησης στη γειτονιά. Ξαναβλέπεις στο απέναντι μπαλκόνι τον άγνωστο ιδιοκτήτη και ανταλλάσεις μια καλημέρα, στις ταράτσες ανεβαίνουμε πάλι, όχι μόνον για να απλώσουμε τη μπουγάδα, αλλά να περπατήσουμε, να καθίσουμε και να αγναντέψουμε την πόλη από ψηλά. Η βεράντα κατοικείται ξανά και γίνεται ο σημαντικός μεταβατικός χώρος ανάμεσα στο μέσα και το έξω, ενώ το παράθυρο αποκτά το ουσιαστικό του γνώρισμα απ’ όπου παρατηρούμε τον δρόμο και την πόλη, αντικαθιστώντας έστω για λίγο, το άλλο “παράθυρο” της οθόνης της τηλεόρασης στο καθιστικό μας από όπου βλέπουμε παθητικά έναν εικονικό κόσμο. Κάθε σημείο του κτιρίου το ξαναζούμε λες και συμβαίνει για πρώτη φορά. Σαν να ανακαλύπτουμε, δηλαδή, τον αρχιτεκτονικό χώρο από την αρχή, σαν να παρατηρούμε μέσα στον ιδιωτικό μας χώρο σημεία που δεν τα είχαμε μέχρι τώρα προσέξει. Το σπίτι αποκτά μια άλλη μορφή μέσω αυτής της αναγκαστικής πολύωρης κατοίκησης.

 

-Ο δημόσιος αστικός χώρος έχει μετατραπεί σε ένα έρημο τοπίο ή χώρο επιτήρησης και τιμωρίας για τους "παραβάτες" των αυστηρών μέτρων περιορισμού.  Ποια είναι η δική σας εκτίμηση; Πως επαναδιαμορφώνεται η σχέση μας με την πόλη;

T.Π. «Ο δημόσιος χώρος έχασε τα προαιώνια χαρακτηριστικά του, τη λειτουργία που επιτελούσε στην πόλη ως ο κατεξοχήν χώρος κοινωνικών συναναστροφών και συλλογικών δράσεων. Πλατείες, πάρκα, δρόμοι παραμένουν άδειοι, δίχως ζωή, νεκροί. Δεν ζωογονούνται πια από τις ανθρώπινες παρουσίες. Έχουν πράγματι μετατραπεί σε χώρους επιτήρησης, όπως επισημαίνετε, χωρίς φυσικά να ξεχνάμε ότι η επιτήρηση έχει ήδη ξεκινήσει πολλά χρόνια πριν. Όταν κινείσαι έξω έχεις την αίσθηση ότι διαρκώς πρέπει να αιτιολογείς την παρουσία σου σε κάθε σημείο της πόλης, ενώ το βλοσυρό βλέμμα του αστυνομικού σε κοιτάζει καχύποπτα.

Περπατάς και η πορεία σου δεν είναι ελεύθερη, το άγχος και ο φόβος μην τυχόν λοξοδρομήσεις ή αργοπορήσεις χωρίς αιτία, χωρίς το νούμερο της “μετακίνησης” στο κινητό σου, καθορίζουν πλέον τον βηματισμό σου. Ο δημόσιος χώρος έχει μεταλλαχθεί θαρρείς σ’ ένα τεράστιο προαύλιο φυλακής. Όταν όμως ο υπαίθριος αστικός χώρος χάνει τον δημόσιο χαρακτήρα του, όταν οι πολίτες αποτραβιούνται και κλείνονται μέσα στα σπίτια τους, τότε η κοινωνία έχει απολέσει την ελευθερία της, έχει απολέσει τη δημοκρατία.

Δυστυχώς, αυτός ο αναγκαστικός εγκλεισμός επιτείνει την εγκατάλειψη του δημόσιου χώρου ο οποίος γίνεται ακόμη πιο ανοίκειος, ακόμη πιο εχθρικός.  Όταν αρθούν επιτέλους οι περιορισμοί, πρέπει πάση θυσία να περπατήσουμε πάλι όλοι μαζί στο δρόμο, διεκδικώντας ξανά το αυτονόητο δικαίωμά μας στη ζωή. Γιατί ένας δρόμος ουσιαστικά και συμβολικά “πεζοδρομείται”, όταν πλημμυρίζει από διαδηλωτές που πορεύονται πιασμένοι χέρι-χέρι, όταν η απόσταση των 2 μέτρων εκμηδενίζεται, όταν οι μεμονωμένες φωνές ενώνονται και γίνονται ιαχή που αντηχεί μέσα στις αστικές χαράδρες του κτισμένου, θυμίζοντας σε όσους απεργάζονται την ελευθερία και τα κοινωνικά δικαιώματα πως οι άνθρωποι θα συνεχίσουν να παλεύουν, θα συνεχίσουν να ονειρεύονται μια καλύτερη ζωή, μια δικαιότερη κοινωνία!

Γιατί, η μάχη απέναντι στον ακόμη πιο καταστροφικό, ακόμη πιο ολοκληρωτικό ιό του νεοφιλελευθερισμού, θα διαρκέσει και μετά την πανδημία του κορονοιού. Ο νεοφιλελευθερισμός που έχει επικαθήσει σαν σκοτεινιά σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, γνωρίζουμε πολύ καλά ότι δεν έχει ανθρώπινο πρόσωπο. Δεν μετράει ανθρώπινα θύματα, μόνον κέρδος.

-Ποια εκτιμάτε ότι πρέπει να είναι η σχέση της Αρχιτεκτονικής με τις αλλαγές των αναγκών της κοινωνίας; Πώς αλλάζει (ή πρέπει να αλλάξει) η αρχιτεκτονική οπτική;

T.Π. «Το κτισμένο περιβάλλον της πόλης, όπως γνωρίζουμε, είναι η έκφραση στον χώρο και τον χρόνο του τρόπου ζωής μας, των κοινωνικών και ταξικών αντιθέσεων, των συλλογικών διεκδικήσεων, αλλά και των ατομικών πρακτικών των πολιτών της. Με την έννοια αυτή, κάθε αλλαγή που συντελείται στον κοινωνικό ιστό της πόλης, αφήνει με το πέρασμα του χρόνου τα ανεξίτηλα σημάδια της πάνω στο σώμα της πόλης. Σημάδια, άλλα φανερά και άλλα κρυφά, τα οποία αποτυπώνουν τις συγκλονιστικές αλλαγές που συμβαίνουν στο παρόν και συνεχίζουν να αφηγούνται τη διαχρονική εξέλιξή της.

Η αρχιτεκτονική όμως οφείλει πάντα να υπηρετεί τις ανάγκες των ανθρώπων. Αυτή είναι η αρχέγονη ιδρυτική της συνθήκη που τη δικαιώνει και την κάνει να υπάρχει. Ο αρχιτέκτονας πριν τραβήξει την οποιαδήποτε γραμμή οφείλει να αφουγκράζεται την κοινωνία, κάθε φωνή, κάθε ψίθυρο, απ’ όπου κι αν προέρχονται. Αυτή είναι η πιο σημαντική πρώτη ύλη που διαθέτει και με την οποία θα χτίσει το αύριο. Θα οραματιστεί το νέο που θα βασίζεται όχι σε αισθητικές μόνον παραμέτρους, αλλά πρώτα απ’ όλα στις πραγματικές συνιστώσες του που είναι ένας νέος και δικαιότερος τρόπος ζωής.

Νομίζω πως τούτες τις δύσκολες ώρες πρέπει να στοχαστούμε ξανά, το πώς και το γιατί. Να αναλογιστούμε μήπως η αρχιτεκτονική χάνει σταδιακά τον ανθρωποκεντρικό της χαρακτήρα και την κοινωνική της αποστολή. Να αναζητήσουμε άλλες χρείες που θα αναδυθούν ξανά από τα βάθη της ανθρώπινης υπόστασης και βάσει αυτών να σχεδιάσουμε τη μελλοντική μας πόλη. Να μην λησμονούμε, μ’ άλλα λόγια, τη θνητότητά μας και ότι ο αρχιτεκτονικός χώρος είναι εκεί που γεννιόμαστε, ζούμε και πεθαίνουμε».